પરિચય
દેવ શયની એકાદશી, જેને આષાઢી એકાદશી અથવા હરિ શયની એકાદશી તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે, હિંદુ ધર્મનો એક મહત્વપૂર્ણ તહેવાર છે. આ દિવસે ભગવાન વિષ્ણુ ચાતુર્માસ દરમિયાન યોગ નિદ્રામાં લીન થાય છે, જે ચાર મહિનાનો સમયગાળો છે. આ તહેવાર આષાઢ માસના શુક્લ પક્ષની એકાદશીએ ઉજવવામાં આવે છે, જે સામાન્ય રીતે જૂન અથવા જુલાઈ મહિનામાં આવે છે. આ લેખમાં દેવ શયની એકાદશીનું મહત્વ, રીતરિવાજો, પૌરાણિક કથાઓ અને ઉજવણીની પદ્ધતિઓ વિશે વિગતવાર ચર્ચા કરવામાં આવશે.

દેવ શયની એકાદશીનું મહત્વ
દેવ શયની એકાદશીનું આધ્યાત્મિક અને ધાર્મિક મહત્વ અનન્ય છે. હિંદુ શાસ્ત્રો અનુસાર, આ દિવસથી ભગવાન વિષ્ણુ ક્ષીરસાગરમાં શેષનાગ પર શયન કરે છે અને ચાતુર્માસ દરમિયાન વિશ્રામ કરે છે. આ સમયગાળો ચાર મહિના સુધી ચાલે છે અને દેવ ઉઠી એકાદશી (કાર્તિક માસની શુક્લ એકાદશી)ના દિવસે ભગવાન વિષ્ણુ પુનઃ જાગૃત થાય છે. આ સમય દરમિયાન, શુભ કાર્યો જેમ કે વિવાહ, મુંડન, ગૃહપ્રવેશ વગેરે ટાળવામાં આવે છે, કારણ કે ભગવાન વિષ્ણુની કૃપા આ સમયે વિશ્રામમાં હોય છે.
આ એકાદશીનું વ્રત પાપોનો નાશ કરનારું અને મોક્ષની પ્રાપ્તિ કરાવનારું માનવામાં આવે છે. ભક્તો આ દિવસે ઉપવાસ, પૂજા અને ધ્યાન દ્વારા ભગવાન વિષ્ણુની કૃપા પ્રાપ્ત કરવાનો પ્રયાસ કરે છે. આ દિવસે દાન, ધર્મ અને સેવાનું વિશેષ મહત્વ છે.

પૌરાણિક કથા
દેવ શયની એકાદશી સાથે અનેક પૌરાણિક કથાઓ જોડાયેલી છે. એક પ્રચલિત કથા અનુસાર, રાજા બલિના દાન અને તપથી પ્રસન્ન થઈને ભગવાન વિષ્ણુએ તેમને વરદાન આપ્યું હતું. જોકે, દેવતાઓને ચિંતા થઈ કે રાજા બલિનું બળ વધવાથી સંતુલન ખોરવાઈ શકે છે. આથી ભગવાન વિષ્ણુએ વામન અવતાર લઈને રાજા બલિ પાસેથી ત્રણ પગલાં જમીન માંગી. પ્રથમ બે પગલાંમાં તેમણે આકાશ અને પૃથ્વી આવરી લીધાં, અને ત્રીજું પગલું રાજા બલિના મસ્તક પર મૂક્યું. રાજા બલિની ભક્તિથી પ્રસન્ન થઈને ભગવાન વિષ્ણુએ તેમને પાતાળલોકનું રાજ્ય આપ્યું અને વચન આપ્યું કે તેઓ ચાતુર્માસ દરમિયાન તેમની સાથે રહેશે. આ ચાતુર્માસની શરૂઆત દેવ શયની એકાદશીથી થાય છે.

વ્રત અને રીતરિવાજો
દેવ શયની એકાદશીનું વ્રત અત્યંત શ્રદ્ધા અને નિયમો સાથે પાળવામાં આવે છે. નીચે આ વ્રતની પ્રક્રિયા અને રીતરિવાજોની વિગતો આપવામાં આવી છે:
1. ઉપવાસ: ભક્તો આ દિવસે નિર્જળ (પાણી વિના) અથવા ફળાહાર ઉપવાસ રાખે છે. કેટલાક ભક્તો એક ટંક ભોજન (એક વખતનું ભોજન) લે છે, જેમાં અનાજ અને કઠોળ ટાળવામાં આવે છે.
2. પૂજા: સવારે વહેલા ઉઠીને સ્નાન કરી, ભગવાન વિષ્ણુની મૂર્તિ અથવા ચિત્રની પૂજા કરવામાં આવે છે. પૂજામાં તુલસીના પાન, ફૂલ, ધૂપ, દીપ અને નૈવેદ્ય (ભોગ) અર્પણ કરવામાં આવે છે.
3. મંત્ર અને ભજન: ભગવાન વિષ્ણુના મંત્રો, જેમ કે “ઓમ નમો ભગવતે વાસુદેવાય” અથવા વિષ્ણુ સહસ્ત્રનામનો પાઠ કરવામાં આવે છે. ભક્તો ભજન અને કીર્તન દ્વારા ભગવાનની સ્તુતિ કરે છે.
4. દાન: આ દિવસે ગરીબોને અન્ન, વસ્ત્ર અને દ્રવ્યનું દાન કરવું શુભ માનવામાં આવે છે. ખાસ કરીને બ્રાહ્મણોને દાન આપવાનું મહત્વ છે.
5. વિષ્ણુ પુરાણનું વાંચન: ભક્તો આ દિવસે વિષ્ણુ પુરાણ, ભગવદ ગીતા અથવા શ્રીમદ ભાગવતનું વાંચન કરે છે, જે આધ્યાત્મિક જ્ઞાન અને શાંતિ પ્રદાન કરે છે.

ઉજવણીની પદ્ધતિ
દેવ શયની એકાદશીની ઉજવણી ભારતભરમાં ઉત્સાહ અને ભક્તિભાવ સાથે કરવામાં આવે છે. ખાસ કરીને ભગવાન વિષ્ણુના મંદિરો, જેમ કે તિરુપતિ, શ્રીરંગમ, બદ્રીનાથ અને જગન્નાથ પુરી, આ દિવસે ભક્તોથી ઉભરાય છે. મંદિરોમાં વિશેષ પૂજા, અભિષેક અને શોભાયાત્રાઓનું આયોજન કરવામાં આવે છે.

ઘરોમાં, ભક્તો પોતાના ઘરના મંદિરમાં ભગવાન વિષ્ણુની વિશેષ પૂજા કરે છે. કેટલાક ભક્તો આ દિવસે તુલસીનું વૃક્ષ રોપે છે, કારણ કે તુલસી ભગવાન વિષ્ણુને અતિ પ્રિય છે. ગામડાઓમાં, લોકો એકઠા થઈને ભજન અને કથાઓનું આયોજન કરે છે, જે ધાર્મિક એકતાનું પ્રતીક છે.

ઉપસંહાર
દેવ શયની એકાદશી એ ભગવાન વિષ્ણુની ભક્તિ અને આધ્યાત્મિક શાંતિનો પવિત્ર દિવસ છે. આ દિવસે ઉપવાસ, પૂજા અને દાન દ્વારા ભક્તો પોતાના જીવનમાં શાંતિ, સમૃદ્ધિ અને મોક્ષની કામના કરે છે. આ તહેવાર હિંદુ સંસ્કૃતિની ગહનતા અને ધાર્મિક વૈવિધ્યતાને દર્શાવે છે. આજે પણ, આધુનિક યુગમાં, દેવ શયની એકાદશીનું મહત્વ અકબંધ રહ્યું છે, જે લોકોને ધર્મ અને નૈતિકતાના માર્ગે ચાલવા પ્રેરે છે. (વોટ્સેએપઃ 88661 88671)